4. สมาสกณฺฑ
อถ นามานเมว อญฺญมญฺญสมฺพนฺธีนํ สมาโสติ นามนิสฺสิตตฺตา, สยญฺจ นามิกตฺตา นามานนฺตรํ สมาโส วุจฺจเตฯ
1. สฺยาทิ สฺยาทิเน+กตฺถนฺติ
อิท+มธิกตํ เวทิตพฺพํฯ ปุพฺเพ วุตฺตวิธิคฺคหณญาเยน สฺยาทีติ ตทนฺตสฺส คหณํฯ โส จ ภินฺนตฺถานํ นามาน+เมกตฺถีภาโว สมาโสติ วุจฺจเตฯ
2. อสงฺขฺยํ วิภตฺติ+สมฺปตฺติ+สมีป+สากลฺยา+ภาว+ยถา+ ปจฺฉา+ยุคปทตฺเถ
ปุพฺพสฺส+ตฺถปรํ ยสฺส, อญฺญตฺถปรมญฺจ ยํ;
นปุํสกํ ภเว ยญฺจ, ต+ทาสํขฺย+มิเห+สฺสเตฯ
สตฺถนฺตเร ปสิทฺธํ ยํ, อพฺยยีภาวนามโต;
อุปกุมฺภํ ติฏฺฐคุ จ, ปาตเมฆํติ ตํ ยถาฯ
อสงฺขฺยํ สฺยาทฺยนฺตํ วิภตฺยาทีน+มตฺเถ วตฺตมานํ สฺยาทฺยนฺเตน สเห+กตฺถํ ภวติฯ ‘‘อวิคฺคโห นิจฺจสมาโส, ปทนฺตรวิคฺคโห เจ’’ติ ปทนฺตรวิคฺคโหฯ อิตฺถีสุ ตถา ปวตฺตาติ วิคฺคยฺห วิภตฺยตฺเถ สมาเส กเต –
2,119. เอกตฺถตายํ
เอโก อตฺโถ ยสฺส ปกติปจฺจยาทิสมุทายสฺส โส เอกตฺโถฯ ตสฺส ภาโว ปวตฺตินิมิตฺตํ เอกตฺถตา, อียาทิ+ณาทิ+สมาสวิธานํ, ตสฺมิํ สติ สฺยาทิโลโป โหติฯ
9. ตํ นปุํสกนฺติ
นปุํสกลิงฺเค จ ‘‘ปุพฺพสฺมา+มาทิโต’’ติ สพฺพวิภตฺตีนํ โลเป จ กเต อธิตฺถิ ติฏฺฐติ, โภ อธิตฺถิ, อธิตฺถิ ปสฺส, อธิตฺถิ กตํ, อธิตฺติ จรติ, อธิตฺถิ เทหิ, อธิตฺถิ อเปหิ, อธิตฺถิ อายตฺตํ, อธิตฺถิ ปติฏฺฐิตํฯ เอวํ อธิกุมาริ, อนฺตภูตสฺส อปฺปธานสฺส ฆปสฺส ‘‘ฆปสฺส+นฺตสฺสา+ปฺปธานสฺสา’’ติ ปสฺส รสฺโสฯ
สห=สมฺปนฺนํ พฺรหฺมํ สพฺรหฺมํฯ วุตฺตนเยน เอตฺถ จ อุปริ จ สมาสาทโย โหนฺติ, เอตฺถ ‘‘อกาเล สตตฺเถ’’ติ สหสฺส สาเทโสฯ สฺยาทิมฺหิ กเต ‘‘ปุพฺพสฺมา+มาทิโต’’ติ สฺยาทีนํ โลเป จ สมฺปตฺเต ‘‘นา+โต+มปญฺจมิยา’’ติ อปญฺจมิยา ปฏิเสโธ จ อการนฺตอสํขฺยสมาสโต ปราสํ สพฺพวิภตฺตีนํ อํอาเทโส จ โหติฯ เอว+มุปริปิฯ
ภิกฺขานํ สมิทฺธิ สุภิกฺขํ, เอตฺถ ฆสฺส รสฺโสฯ สุภิกฺขํ ติฏฺฐติ โภ สุภิกฺขํ, สุภิกฺขํ ปสฺสฯ นา+สฺมิํสุ ‘‘วา ตติยา สตฺตมีนํ’’ติ วิกปฺเปน อํ, สุภิกฺขํ สุภิกฺเขน วา กตํ, สุภิกฺขํ สุภิกฺเขน วา จรติ, สุภิกฺขํ เทหิฯ ปญฺจมิยํ อ+มพฺภาวา สุภิกฺขา อปคจฺฉ, สุภิกฺข+มายตฺตํ, สุภิกฺขํ สุภิกฺเข วา ปติฏฺฐิตํฯ
สมีปตฺเถ-กุมฺภสฺส สมีปํ อุปกุมฺภํ, เอวํ อุปนครํ, โภ อุปกุมฺภํ อิจฺจาทิฯ